Загрузка...
Пахомовтар дьиэ кэргэн
Анна Яковлевна, Иван Николаевич Пахомовтар Таатта Дэбдиргэтигэр 1965 сыллаахха үлэлии кэлбиттэрэ. Ол иннинэ Дьокуускай куоракка, Чурапчы педучилищетыгар, Ытык Күөл орто оскуолатыгар үлэлээбиттэрэ, быыһыгар икки сыл Москваҕа аспирантураҕа үөрэммиттэрэ.
Дэбдиргэҕэ ийэбит Анна Яковлевна дьоннорун–аҕатын Яков Николаевич уонна ийэтин Мария Петровна Горбуновтары кытта биир улахан дьиэ кэргэн буолан олорбуппут. Биһиги биэс оҕо, мин, балтыларым Маша, Аня, бырааттарым Вася, Ваня олох кыра эрдэхпититтэн сүрдээх иллээх, куруук үөрүү-көтүү доҕуһуоллаах, бэйэ-бэйэни өйдөһөр, өйөнсөр эргимтэҕэ иитиллэн улааппыппыт. Ийэбит, аҕабыт үлэни өрө туппут дьон этилэр. Иккиэн хара сарсыардаттан Моччоҥо диэн алаас уҥуор турар оскуолаҕа үлэлэригэр тиэтэйэ-саарайа бараллара уонна киэһээ лаппа хараҥаҕа кэлэллэрэ. Оччолорго үлэ чааһа диэн баарын дуу, суоҕун дуу олох билбэппин, мин өйдүүрбүнэн бэл өрөбүллэргэ эмиэ оскуолаҕа, эбэтэр ханна эмэ атын тэрилтэҕэ үлэлии барбыт буолаллара.
Дэбдиргэ оскуолата Республика үрдүнэн опорнай оскуола буоларыгар мин дьонум бэйэлэрин сэмэй кылааттарын киллэрсибит буолуохтаахтар, ол кэмҥэ аҕам оскуолаҕа дириэктэрдиир этэ, ийэм иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан үлэлии сылдьара.
2000 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт Педагогическэй энциклопедия бастакы кинигэтигэр мин дьоннорум киирбиттэр. Онно ахтылларынан киһи маннык тыллартан төрөппүттэринэн киэн туттуон туттар. В Игидейской школе за 14 лет работы (мин аҕам Иван Николаевич) провел большую работу по организации связи между школой, родителями и общественностью. Повысилось качество образования, прекратилось второгодничество. Благодаря творческой работе коллектива, школа стала опорной в республике, на ее базе проводились районные, республиканские семинары, конференции. Организовал поездки в центральные города, где учащиеся посещали музеи, картинные галереи, театры.
Эмиэ бу энциклопедияҕа ийэм Анна Яковлевна туһунан маннык суруллубут. “Заботой завуча было совершенствование работы методических объединений, организация системы наставничества, посещение и разбор уроков коллег, обобщение и распространение передового опыта. На базе Игидейской школы провела семинар для методистов районов республики, где выступила с докладом об организации и особенностях работы завуча”.
Итинник ис хоһоонноох ахтыылар, өйдөбүнньүк кэпсээннэр мин дьонум туһунан араас бэчээккэ, кинигэлэргэ элбэхтик тахсыбыттарын ааҕан төрөппүттэрбитинэн киэн туттарбыт өссө улаатар, дириҥиир.
Инники да үлэлээбит сирдэригэр бэйэлэрин сирдэрбэтэх буолуохтаахтар, холобур Чурапчыга педучилищеҕа үөрэппит, иитэн таһаарбыт оҕолорун ахтыыларыттан, кэпсээннэриттэн сылыктаатахха ол кэмнэ сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлээн-хамнаан, дьоҥҥо-сэргэҕэ хайҕатан педучилище сабыллыар диэри үлэлээбиттэр.
Анна Яковлевна, Иван Николаевич үлэлэригэр улахан ситиһиилэрин, наҕараадаларын туһунан араас кэмҥэ бииргэ үлэлээбит коллегалара, үөрэппит оҕолоро бэрт иһирэх ахтыылара элбэхтик араас кинигэлэргэ, хаһыаттарга бэчээттэнэн син тарҕаммыттара, Дэбдиргэ олохтоохторун махталлара, кинилэринэн киэн туттуулара билиҥҥээҥҥэ дылы ахтыллаллар.
Мин бу ахтыыбар дьонум дьиэтээҕи олохторун санаан ааһыахпын баҕарабын.
Биһиги дьиэ кэргэн бары олус иһирэх сыһыаннаах биир дьиэҕэ хомуллан олорор бэйэтэ туспа традициялардаах, үтүө үгэстэрдээх, нууччалыы эттэххэ благополучнай семья этибит. Ийэбит, аҕабыт авторитеттара сүдү этэ, кинилэр тыллара сокуон, эппиттэрэ өҕүллүбэт, саҥарбыттара кэһиллибэт, бу санаатахха хаһан да мөхпөт эбиттэр, аҕабыт кимиэхэ эмэ тойомсуйан баргыытыы олорорун олох киммит да өйдөөбөт, ийэбит куруук аалан санара, сэмэлии сылдьыа дуу, суох буоллага дии. Дьэ, бу дьиҥнээх ийэ, аҕа этилэр. Кинилэр үтүө быһыыларын, амарах гынан баран кытаанах, тулуурдаах майгыларын, муударай, үөрэтэр-такайар, ол гынан баран мээрилээбэт субэлэрин, эйэҕэс, үөрүнньэҥ, ол гынан баран хаһан да атаахтаппат тулуурдарын, кимиэхэ баҕарар холобур туруоруохха сөп.
Ийэм, Анна Яковлевна төһө да куруук үлэтигэр умса түстэр дьиэҕэ-уокка соччо наһаа көмөтө да суох буоллар иистэнньэҥ бэрдэ, оҕуруотчут бастыҥа, сир асчыт хотуулааҕа этэ. Аргыый аҕай бэрт холкутук саҥата суох олорон иистэнээччи, кини массыынатын сыҥааҕыттан, иннэлээх илиититтэн араас сиэдэрэй таҥастар утуу-субуу тигиллэн тахсыбыт буолааччылар. Саас буоллар эрэ оҕуруот бэлэмэ саҕаланара, араас суортаах оҕуруот астарын рассадалаан, көрөн – бүөбэйдээн, сайын олору тиҥсирийэн күһүн араас урут олох да харахтаабатах оҕуруотум астарын хомуйааччыбыт. Оҕуруот үлэтэ сүрдээх бириинчик уонна сылаалаах үлэ буоларын мин аан бастаан билбитим. Ол үлэҕэ ийэбитигэр эдьиийдэрим Ланалаах Дора Тарасовалар олус көмөлөһөллөрө, мин кыра эрдэхпиттэн убаммыт буолан эдьиийдэрим тылын истэрим, кинилэргэ оҕуруот үлэтигэр көмөлөһө сатыырым да бэрт сотору эһээбитин Дьаакыбы кытта от үлэтигэр барарбыт. От үлэтэ бэйэтэ туһунан сокуоннардаах буолар, онон от үлэтигэр ыктарыы буоллаҕына ийэбит эмиэ кыраабыл сүгэн баран биһигини кытары ходуһаҕа барсан хоннохтоох мунньааччы буоларынан сөхтөрөрө.
Күһүөрү сайын сир астааһынын хойукку күһүн үлэтигэр тахсыар дылы ийэбит тэрийэн, батыһыннара сылдьан салайара, сылайары билбэккэ тоҥхоҥнуура. Отонноох, дьэдьэннээх, дьордьомолоох сирдэри бэккэ билэр буолан чуо тиийитэлиирбит, бэйэбит холбутунан астына хомуйарбыт, “байанайдаах сир асчыттар” дэнэн киэһээлик бары толору иһиттээх үөрэн-көтөн дьиэбитин буларбыт.
Балаҕан ыйын бастакы күнэ саҕаланна да ийэбит этэргэ дылы үлэтигэр төбөтүн оройунан түһэрэ. Мин өйдөбүлбэр ийэм түүннэри үлэтигэр, уруоктарыгар бэлэмнэнэ олороро, тугу эрэ ботугураан ааҕара, араас хартыыналары кырааска харандааһынан, киистэнэн уруһуйдуу олороро олох бу баардыы хаалан хаалбыт. Урут Дэбдиргэҕэ хойутуу да буоллар электрическэй уоту араараллар этэ, ону ол диэбэккэ ийэбит кыраһыын лаампата уматтан син-биир түбүктээх үлэтин оҥорорун тохтоппот этэ. Хаска утуйара эбитэ буолла.
Ийэбит Анна Яковлевна өссө да олоруох киһи ыарахан ыарыыттан эрдэ бу күн сириттэн барбыта. Кыра уолун Иван илиитигэр тыына быстарыгар бүтэһик тыллара киһи да сөҕүөх «Горбачев предал партию» диэн этилэр.
Аҕам, Иван Николаевич, үйэтин тухары үлэ эрэ аргыстанан, үлэни өрө тутан, үлэттэн дьоллонон олоҕун устатын тухары кимиэхэ да сирдэрбэккэ, төттөрүтүн куруук хайҕалга, махталга сылдьан бүтэһик күннэригэр дылы илиититтэн уруучукатын араарбакка суруйа олорбута, кроссворд бөҕөнү таайара, Аан дойду солуннарын барытын истэ, билэ олорор этэ. Бэйэтин бэлэҕин, үтүө өйдөбүнньүгү, хомуйан, таҥан, суруйан хаалларбыта. Ол курдук, үөрэппит оҕотунуун, уруккута Игидэй оскуолатын дириэктэриниин, Лопатин Николай Ильичтыын «Сырдык санаа кыһата» диэн оскуола историята түмүллүбүт ахтыы кинигэтин бэчээттэтэн таһаарбыттара. Бу сүҥкэн үлэ Игидэй оскуолата 90 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтииригэр дьоһун бэлэх буолбута. Кинигэни арыйталыы олорон араас кэмнэрдээҕи оскуоланы бүтэрбиттэр ахтыыларыгар тохтуугун. Омуна суох ахтыылар 90-тан тахса бырыһыаннарыгар Иван Николаевичка уонна Анна Яковлевнаҕа махтал итии-иһирэх тыллара этиллибиттэр. Таҥа, бэрийэ олорон аҕабыт балары аахтаҕа, үөрдэҕэ, олоҕор сыана бэриннэҕэ.
Аҕабыт эргиччи талааннааҕа, оскуоланы бүтэрбиттэр да ахтыыларыттан көрдөххө, биһиги, оҕолоро бары да билэрбитинэн кини ыытар уруоктара дьиҥ бырааһынньык курдук буолаллара, бу кэпсиирэ омунун, өйдөтөрө чиҥин көрүөҥ этэ, сөҕөрбүт эрэ. Айылҕаттан бэрдэриилээх дэгиттэр спортсмен этэ. Эдэр эрдэҕинэ элэс курдук бары дистанцияларга сүүрэрэ, мээчик оонньуутун араас көрүҥэр барытыгар оонньуура, кинитэ суох волейбол күрэхтэһиилэрэ барбат буолаллара, олус сымсатык теннистиирэ. Онтон остуол оонньуутугар барытыгар дэгиттэр үчүгэйдик оонньуура, бүтэһик күннэригэр дылы дуобакка, саахымакка, садуоба диэн саҥа оонньууга Игидэй нэһилиэгин чиэһин көмүскээн күрэхтэһиилэргэ кыттара.
Дьэ, булчут киһиэтэ. Олус байанайдааҕа, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр кинини тоһуйа сылдьар курдук буолаллара. «Эн олус байанайдааххын» диэтэхтэринэ, мин айылҕалыын кэпсэтэбин ээ, диирэ, ону сэбиэскэй үйэ дьоно, истиин-тастыын кып-кыһыл комсомоллар испитигэр итэҕэйбэт этибит да сорох-сороҕор кырдьык туох эрэ муокас баара. Сорох түбэлтэлэргэ отучча миэтэрэҕэ олорор куһу кыҥаан көрөн баран ытырдан тоҕо барара, кус көттөҕө ол. Эбэтэр от үрэх уҥуор 50-ча миэтэрэ сиргэ ыарҕа талах кэннигэр турар тайахха кэтиллэ түһэн баран ыллаан сатарытара, тайах кэдэс гынара, соруйан курдук олус бытааннык аһаҕас сиринэн сиэлэн атаралаан иннинэн кэлэн ааһара. Саамай айыыргыыра кыталыгы, кубаны, туруйаны кыҥаан көрүү, ытыы туһунан санаммаккын даҕаны. Хара улары хаһан да ыппат этэ, хата ол оннугар бочугурастар буорайаллар этэ да 3-4-эн ордугу биир сырыыга өлөрбүтүн өйдөөбөппүт, баҕар сыыһара эбитэ дуу? Ол эрээри, Уйбаан Ньукулаайабыс мөлтөх ытааччы диир киһини көрсүбэтэхпит. Сири-дойдуну куруук арчылаан күндүлүүрэ, уотун аһатара.
Дьэ маннык ийэҕэ, аҕаҕа иитиллэн, такайыллан киһи-хара буолан сылдьабыт. Биһиги бииргэ төрөөбүттэр бэһиэбит. Мин дьиэ кэргэн улахан уолабын, мин кэннибиттэн балтым Мария, үрдүк үөрэхтээх программист, билигин пенсияҕа олорор, ортоуол Василий, уһун сылларга бэчээт_полиграфия хайысхатынан үлэлиир, РСФСР бэчээтин туйгуна, Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэһитэ, орто балтыбыт Аня оҕо эрдэҕиттэн ыалдьар буолан күн сириттэн эрдэ барбыта, кыра уол Уйбаан, үрдүк үөрэхтээх технология учуутала, төрөөбүт дойдутугар тапталын ыһыктыбакка Таатта Дэбдиргэтигэр уһун кэмҥэ учууталынан үлэлээн баран пенсияҕа тахсыбыта. Кыра буолбут иэһин толорон төрөппүттэрбит көмүс уҥуохтарын үлэ үөһүн көрсөн үтүө ааты ылбыт сирдэригэр Таатта Дэбдиргэтигэр чиэстээн, бочуоттаан Ийэ буорга туттарбыта.
Улахан уол Николай Пахомов, ХИФУ инфраструктурнай колледжыгар кафедра сэбиэдиссэйэ, Россия уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, Саха Республикатын үөрэхтээһинин туйгуна, улахан кийиит Любовь Пахомова, Естественнай наукалар институттарын доцена, педагогическай наука кандидата, Наука уонна техника эйгэтигэр Саха Республикатын Государственнай премиятын лауреата, РСФСР үөрэхтээһинин туйгуна
Төрөппүттэрим Анна Яковлевна уонна Иван Николаевич Пахомовтар
Мин ийэм, аҕам Чурапчытааҕы педучилищеҕа үлэлии сылдьан 1954 сыллаахха үһүс оҕолорун миигин күн сирин көрдөрбүттэрэ, онон мин хатыҥ чараҥнаах Чурапчы алааһыгар күн сирин көрбүтүм.
1957 сыллаахха Чурапчы педучилищетын сабаннар ийэм төрөөбүт дойдутугар Тааттаҕа, Ытык-Күөлгэ көһөн тиийбиппит. Ытык-Күөл садыгар сылдьан баран 1960 сыллаахха Дэбдиргэҕэ олохсуйа тиийбиппит. Онно мин оскуолаҕа 1 кылаастан 10 кылааска дылы үөрэммитим.
Ийэлээх аҕам учуутал буоланнар сыарсыарда эрдэ туран барар этилэр. Киэһэ хойукка диэри оскуолаҕа сылдьаллара, инньэ гынан, биһиги, оҕолор ийэлээх аҕабытын өрөбүл эрэ күннэргэ үчүгэйдик көрөн кэпсэтэр-ипсэтэр этибит.
Ийэм наһаа холку, сымнаҕас майгылаах наар үчүгэйи баҕара сылдьар, куруук сүбэлии-амалыы туох эмит сыыһаны оҥорбут буоллаххына олус бардьыгынаан, көбүөхтээн мөхпөт этэ. Арыый борбойбун көтөҕөн ону-маны өйдүүр буолбутум кэннэ наар сибэкки, оҕуруот аһынан сайын аайы дьарыктанарын өйдүүбүн. Бытаан соҕус гынан баран наһаа ыраас туттуулааҕа, хаһан даҕаны саҕалаабыт дьыалатын сир ортотугар хаалларбат этэ, барытын бүтэһигэр тиэрдэн баран бүтээччи. Сайын аайы дьэдьэн, моонньоҕон, отон хомуйар кэмэ буолла да куруук кыра оҥоойук ыаҕаһын кыбынан баран хаама турара. Кэнники сааһыран баран сиэннэрин батыһыннартаан сир астаан кэлэн үөрэн-көтөн олороро бу баар курдук.
Кэлин мин бэйэм ыал буолан баран өйдүүбүн кыра мэник-тэник сылдьан ийэлээх аҕам сорох этиилэрин толоҕойбор түһэрбэккэ мөҕүллэр-этиллэр этим, аны санаатахха ийэлээх аҕа хаһан да төрөппүт оҕолоругар куһаҕаны баҕарбаттарын.
Ийэм эрэйдээх хайдахтаах ыарахан сыллар бириэмэлэригэр олорон ааспытын төһө сордоммутун, тоҥмутун-хаппытын, аччыктаан сордоммутун хаһан да ахтыбат буолара, биирдэ эмэ ыйытан аһардахха, «ээ ол ааспыт сыллары эһиги билэргит наадата суох, биһиги ону эппитинэн-хааммытынан билэн аһардахпыт дии. Эһигини ол оннук дьыллар хаһан да хаарыйбатыннар, ол буолар биһиги дьолбут»,- диэн эрэ кэбиһэрэ.
Мин ийэм бэйэтин бириэмэтигэр наһаа дьоллоох олоҕу олорон ааспыта, дьоҥҥо сыһыана аһары сымнаҕас буолан, дьоҥҥо хаһан да биир куһаҕан тылы утары эппэт, учуутал буолан олохтоохтор махталларын хайҕалларын ылыан ылар этэ. Ол да иһин дьоно-сэргэтэ убаастаан уһулуччу үрдүк наҕараадаларга тиксибитэ, ол курдук: «Үлэ кыһыл знамята» орден хаһаайына, «Саха АССР үтүөлээх учуутала» аат иҥэриллибитэ. Мин ийэм Анна Яковлевна уола буоларбынан олус киэн туттабын.
Билигин бэйэм сааһыран истэҕим аайы, ийэм кэрэ мөссүөнэ, сэрбэтэ арылхайдык көстөн кэлэр. Мин бэйэм полиграфист идэлээхпин, типографияҕа печатнигынан 40 үлэлээтим, мин эмиэ ийэм курдук дьоҥҥо киһилии сыһыаннаһыыны ордоробун. Бу ахтыыбын суруйа олорон баҕарыам этэ ийэм ситэри олорботох олоҕун, сырдык санааларын, биһиги оҕолоро уонна сиэннэрэ, хос сиэннэрэ ситэрэн, өйдөөн-санаан илдьэ сылдьыахпыт диэн эрэннэрэбит.
Ортоку уола Пахомов Василий Иванович,
Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ,
Саха Республикатын бэчээтин туйгуна,
Россия профсоюзнай комитетын Бочуотунай грамотатын хаһаайына
уонна аахсаана суох Грамоталар, Хайҕал суруктар хаһаайына,
2022 сыл
Хотунум туһунан иһирэх тыл
Анна Яковлевна Пахомованы, Таатта улууһун кырдьаҕас көлүөнэтигэр, билбэт, истибэтэх киһи суоҕун тэҥэ буолуо.
Мин бүгүн кинини атын өттүттэн, Хотун быһыытынан, кэпсииргэ сананным. Мин Пахомовтарга 1980 сыллаахха кийиит буолан киирбитим. Ол гынан баран бу ыалы кытта алтыһыым олох кыра эрдэхпиттэн саҕаламмыта. Тоҕо диэтэргит мин аҕам Павлов Семен Дмитрьевич мааччаҕа ийэтэ Слепцова (Горбунова) Мария Петровна ( ийээ Маайыка) эһэбит сэриигэ баран өлбүтүн кэннэ Пахомовтар эһэлэригэр, Анна Яковлевна төрөппүт аҕатыгар Горбунов Яков Николаевичка эргэ тахсыбыт. Биһиги аҕабытын илдьэ сылдьыбыт. Ол иһин аҕабыт куруук ийэм диэн истиҥник ааттыыра. Онон биһиги куруук эбээбитигэр Маайыкаҕа сылдьар этибит. Пахомовтары аймахтарбыт дии саныырбыт. Ваня Пахомовы быраатым дии саныырым. Куруук бииргэ оонньуурбут. Арыый улаатан баран Ваня миэхэ ураты сыһыаннааҕын аахайбат этим. Куруук киинэ буоллун, танцы буоллун күлүк курдук батыһа сылдьара. Мин ону олох сөбүлээбэт этим. Онтон армияҕа сулууспалыы барбыта. Сурук бөҕөтүн суруйара. Мин ааҕар эрэ этим. Онтон дьылҕа хаан тардан, доҕордоһон ыал буолбуппут.
Мин Ваня дьонуттан олус толлорум. Биирэ директорым, иккиһэ завуһум. Ол гынан баран кийиит буолан киириэхпиттэн биир хатыылаах тылы истибэтэҕим. Мин хотуммуттан олус элбэххэ үөрэммитим. Иккис ийэм кэриэтэ этэ. Олус кичэллээх туттунуулаах, өйдөөх, ону-маны барытын билэр, сатыыр этэ. Көрдөххө олус бытаан курдуга да барытын бириэмэтигэр бүтэрэн-оһорон иһэрэ. Олус сөбүлээн иистэнэрэ, вышевкалыыра, оҕуруот аһын үүннэрэрэ. Миэхэ сарыынан оҕуруолаах этэрбэс тигэн, бэйэтэ улларан кэтэрдибитин олус күндүтүк саныыбыҥ. Бу мин бастакы этэрбэһим этэ.
Анна Яковлевна төрөппүт оҕолоро муһуннахтарына сирэйдиин сырдыыра. Сиэннэрин олус таптыыра. Барыларын куруук сыллыы сылдьара. Туох эмэ кыра буруйу оҥордохторуна мөхпөккө эрэ, кинилэр тылларынан аргыый аҕайдык быһааран, өйдөтөн биэрэрэ. Кыра да үчүгэйи оҥордохторуна олус үөрэрэ. Иван Николаевичтыын олус истиҥ сыһыаннаахтара. Тыл быһаҕаһыттан, биир көрүүттэн бэйэ бэйэлэрин өйдөһөллөрө. Ону мин наһаа сөҕөрүм. Мин Пахомовтарга кийиит буолбуппуттан дьоллоохпун, кинилэринэн киэн туттабын. Дьылҕабар махтанабын.
Суруйда Пахомовтар кыра кийииттэрэ Софья Пахомова РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин бочуоттаах бэтэрээнэ, Үөрэнээччилэр билиниилэрэ бэлиэ хаһаайына.